Ontkenning is de meest voorspelbare menselijke reactie

[Henk de Greef]

“The architect“, de ontwerper, uit de film “The Matrix” deed deze uitspraak tijdens een bezoek van de hoofdrolspeler aan zijn kantoor. Menselijk gedrag is volledig voorspelbaar en in deze verzameling is ontkenning de meest voorspelbare. Ook nu zult u denken dat het niet waar is, hetgeen de stelling bewijst.

 

Vandaag berichtte Nu.nl dat er minder straling komt uit de ontplofte kernreactor, nadat de exploitant van de centrale had laten weten dat dit zo is. Dat is wel handig om naar buiten te brengen, al was het alleen maar om te voorkomen dat we gaan denken Chernobyl II te hebben gemaakt, terwijl het zeer wel aannemelijk is dat dat zo is. Daar in de Oekraïne is het gebied rond de oude ontplofte reactor onbewoonbaar voor mensen en een natuurreservaat geworden voor exotische dieren. Het schijnt zeker de moeite van een bezoek waard te zijn, alleen al om te zien wat de natuur zelf met zo’n gebied zou doen.

 

Verder berichtte hetzelfde nu.nl dat er wederom een amerikaanse bank miljardensteun nodig heeft om te overleven, ondanks de nu zeer ongelukkige subprime hypotheken. Dit in tegenstelling tot de berichten dat het helemaal zo slecht niet gaat met de economie of zelfs dat de boel weer opleeft. Wie wordt er hier nu bedrogen? Ik wil niet doemdenken, maar als ik lees dat de financiële sector in zijn eigen systeem niets heeft veranderd en alweer de bonussen zit te verdelen, dan verwacht ik nog wel een (minder) kleine correctie van buitenaf. Met andere woorden; we zijn er nog lang niet. Al denken we van wel.

 

Dit zijn een tweetal voorbeelden uit één dag nieuws. Geen voorbeelden zonder belangrijke consequenties overigens, maar wel voorbeelden die aantonen dat de stelling aardig opgaat: Ontkenning is de meest voorspelbare van alle menselijke reacties.

 

 

 

[herman van der helm]

Ontkenning is noodzakelijk als het doordringen van de waarheid teveel secundaire schade oplevert. Dit is een heel natuurlijk en zelfs soms een lichamelijk proces. Als er plotseling een geliefde overlijdt, is de eerste dagen (soms weken) ontkenning een normaal verschijnsel. De werkelijkheid is te zwaar. Pas in een later stadium gaat de werkelijkheid doordringen en komt het besef van de nieuwe werkelijkheid.

 

Als het om zaken gaat, zal dit proces zich ook vaak afspelen. Je wilt niet weten dat je een verkeerde keuze hebt gemaakt in je bedrijf. Het is moeilijk om terug te keren op je schreden. Je gaat te lang door ook vaak onder druk van de "sociale" omgeving. Daarom zie je veel faillissementen die onnodig zouden zijn, als dit verschijnsel eerder erkend zou worden.

 

Gelukkig heeft ontkenning ook een nuttig voordeel. Als je bijvoorbeeld een goed idee hebt en iedereen aan wie je het vertelt er negatief op reageert, kan ontkenning van deze kritiek er toe leiden dat je toch doorgaat en soms met verrassende resultaten. Zo ontstaan nieuwe producten die er anders niet hadden geweest.

[ODS1001]

Veel interessanter is waarom er nee gezegd wordt.

 

1. Rationeel: doelbewust, berekenend. Zoals in bovenstaande voorbeelden om angst en paniek te voorkomen opdat geen nog grotere schade ontstaat.

 

2. Irrationeel: uit naieviteit, uit de waarheid niet onder ogen willen zien, uit niet goed het overzicht hebben. Hier noem je jammer genoeg geen voorbeelden van terwijl deze groep op macro-schaal juist de meest gevaarlijke kan zijn. Een voorbeeld is het ontkennen van veel mensen dat hun huis minder waard is dan het bedrag dat ze ervoor vragen. Het gevolg is een woningmarkt die op slot zit. Hier tegenaan ligt cognitieve dissonantie cognitieve dissonantiedat ook zijn toepassing vindt in de marketing. Boeiend!

[P.J.]

individuele nee's hebben meestal alleen gevolgen voor het individu zelf. Collectieve nee's hebben echter meestal veel grotere gevolgen. Zo ook de nee's die te maken hebben met het ongebreideld "profit hunting". Uitvloeisel daarvan is o.a. het bonusstelsel van de banken. Maar de zere plek zit echt in de vrijheid om ongeremd mee te kunnen doen aan "profit hunting". En dat gaat veel verder dan alleen het bankenstelsel. Voor de politiek (die immers verantwoordelijk is voor een deugdelijk systeem voor alle burgers) een uitdaging om "profit hunting" te gaan herkennen, erkennen en aan banden te leggen. Als de politiek dit ontkent (nee) dan krijgen we binnen onmeetbare tijd weer een financieel probleem voorgeschoteld.

[Henk de Greef]

Aardige reacties al op deze korte column. Ik zal daar even iets dieper op ingaan.

Ik zie dat de stelling op zich niet echt wordt bestreden, dus laten we dat maar zitten.

 

Op inhoud zie ik een onderscheid tussen de bewuste en de onbewuste nee. Daarnaast ook een onderscheid in de individuele en de collectieve nee. Voorts de rationele en de irrationele nee en de functionele en de disfunctionele nee.

 

Vooropgesteld, ja, de nee is net zo functioneel als gevaarlijk. Zoals Herman het stelt, dat er goede ideeën worden doorgezet, ondanks de vele kritieken, daar ben ik het mee eens. Daarnaast zijn er natuurlijk velen die stranden met hun vermeende goede idee, maar het blijft een feit dat als je uitgaat van de gevestigde orde, je bijna niet vernieuwend kan zijn. Hooguit verbeterend. De prijs die wordt betaald, uitgedrukt in uitvinders die stranden, is echter schrikbarend hoog. Dit voor wat betreft de overtuiging die nodig is voor een ondernemer om zijn idee kracht bij te zetten. Als hij er zelf niet in gelooft, zal het nooit iets worden.

 

Dan de rationele en de irrationele nee. Ik stel me zo voor, dat als je een lieve partner hebt en een goede vriend komt je plots vertellen dat zij het niet zo nauw neemt met de relatie, omdat ze gezien is in een meer dan innige omhelzing met een andere man, dat er dan heel wat toeters en bellen afgaan. Het rationele gedeelte van ons brein zal vragen gaan stellen, die het voorval kunnen verklaren. Het irrationele deel van het brein roept direct dat dit onmogelijk is en levert daar overigens ook rationele verklaringen voor. Het voorbeeld uit de film die ik aanhaalde was een echte irrationele nee, gestoeld op een diepgaande overtuiging met betrekking tot de werkelijkheid. Neo hoefde Trinity (zijn geliefde) niet meer te redden (zijn doel), want die was al dood. Het brein, dat in de film wordt uitgebeeld met behulp van diverse reacties van Neo op verschillende monitoren, verklaart rationeel dat het niet waar is. In de marketing noemen we dit verschijnsel cognitieve dissonantie en in de organisatiekunde rationaliseren. Het is een compleet natuurlijk verschijnsel. Mijn idee is dat het onderscheid tussen de rationele en irrationele nee niet zo groot is. juist omdat het rationele gedeelte van het brein verklaringen aanlevert om het irrationele deel gerust te stellen. Een groter onderscheid zie ik in de impulsieve en de weloverwogen nee, waar de eerste een reactie is op het gevoel, de basis en overtuigingen en de tweede meer op het denken, de rationaliteit.

 

De collectieve en de individuele nee bieden een onderscheid in individu en cultuur (het sociale stelsel waar het individu deel van uitmaakt). De collectieve nee is zeer lastig, want dit zijn de gedeelde overtuigingen, die in de regel de samenhang in een sociaal stelsel bevestigen en derhalve zeer diep geworteld zijn. Individueel is minder lastig, want één enkele persoon is nog wel eens met goede argumenten en voorbeelden te overtuigen. Een hele gemeenschap vereist meer dan argumenten. Het collectieve deel is waar we mee te maken hebben in bijvoorbeeld de bankensector (en meer), waar Peter aan refereert. Hier heerst inderdaad de overtuiging dat veel geld verdienen goed is en dus ook dat veel eigen geld verdienen goed is. Knappe kop die daar iets aan doet. Zij zullen dan ook de laatsten zijn om te bedenken dat enige mate van zelfbeperking de sector in stand kan houden, ondanks de vele pogingen van anderen (inclusief de politiek) om hen daartoe te bewegen. Zie de voorstellen van het CDA, om de hypotheken aan banden te leggen, die nu door de PVV om zeep worden geholpen. Ook in deze ben ik het met Peter eens dat als dit zo doorgaat, de sector vanzelf nog een keer uit de bocht vliegt. Dat is ook noodzakelijk, want in zo een diepgewortelde, zichzelf beschermende en afgesloten wereld, kan de verandering enkel van buitenaf komen. De gevolgen daarvan kan ik ook niet overzien, maar het ziet er wel naar uit dat we rekening moeten gaan houden met de mogelijkheid.

 

Dan tot slot de berekenende doelbewuste nee om schade te voorkomen. Deze vind ik de meest fnuikende van allemaal. hier wordt namelijk misbruik gemaakt van de menselijke cognitie om een zeker gedrag te bewerkstelligen. men noemt het dan "om schade te voorkomen", maar dat hangt helemaal af van jouw definitie van schade. In het geval van de ontplofte kernreactor kan ik me zo voorstellen dat er tal van economische motieven zijn, zowel nationaal als internationaal, om het beeld van de omvang van de ramp te willen beperken. Stel je voor dat er een massale uittocht zou plaatsvinden, dat zou voor de economie een ramp zijn. Aan de andere kant is radioactieve straling dodelijk. Mensen die er te dicht bij in de buurt komen worden ziek en gaan dood. Ja, wat is dan schade en aan wie is dat om te bepalen?

 

 

 

 

[Hans v N]

Het ontkennen van problemen en probleempjes zit diep in ons. Dat is natuurlijk niet voor niets. Ontkennen is, naast jezelf even tijd geven om rationeel te zijn waar emotie wordt verwacht, ook een mechanisme om te geloven in jezelf. De beste ontkenners zijn ook de beste verkopers, niet alleen in letterlijke zin. De beste verkopers zijn succesvol en gemiddeld gelukkiger. Het zijn mensen die een natuurlijke personal branding hebben.

Aan de andere kant zijn goede ontkenners ook de mensen die niet kunnen stoppen met roken. Alles heeft dus te maken met timing. Weten wanneer je kan/moet ontkennen.

 

 

[John B]

Ik zie dat de stelling op zich niet echt wordt bestreden, dus laten we dat maar zitten.

Ho, ho, niet zo snel ...

 

Want waar is die uitspraak op gebaseerd? Als ik 1000 mensen een compliment maak over hun uiterlijk, dan kan ik me voorstellen dat het merendeel "dank je wel" of iets in die trant zal zeggen. Redelijk voorspelbaar dus. Als ik tegen diezelfde mensen "je ziet er niet uit" roep, dan kan ik me een mix voorstellen van "je hebt gelijk" (instemming), "je hebt gelijk, maar dat komt omdat ..." (verdediging), "daar heb jij geen kijk op" (ontkenning c.q. feitelijke constatering) en wellicht nog een aantal andere reacties.

 

Ik heb ook wat moeite met de relatie tussen de uitspraak en je voorbeelden. Want als je doelt op de melding door de exploitant van de kerncentrale in Japan ("het valt allemaal best wel mee") dan lijkt me dat geen voorbeeld van een "ontkenning" maar ofwel een vaststelling van een feit ("we hadden x straling verwacht en het is een stuk minder") ofwel een boodschap met politieke of marketing achtergrond, bedoeld om bepaald gedrag te bewerkstelligen of schade te beperken. En dat geldt ook voor de ongetwijfeld als geruststelling bedoelde "ontkenningen" vanuit de bankenwereld. Wat mij betreft is in beide gevallen niet alleen geen sprake van een ontkenning, maar ook niet van een "menselijke reactie". En dat zijn toch de twee belangrijkste termen uit de titel van je column.

[Henk de Greef]

John,

 

Het aardige van sociale wetenschap is dat het niet gelijk is aan natuurwetenschap. Een steen valt altijd naar beneden door de wet van de zwaartekracht. Mensen daarentegen hebben een keuze uit het repertoire van reacties en handelen gelukkig niet uitsluitend naar wetten. Vragen naar het onomstotelijk bewijs hoort dan ook bij de natuurwetenschapper. Je weet dat ook wel, want je wil al een steekproef doen bij 1000 mensen. Er staat dan ook in de stelling "meest voorspelbare" in plaats van "enig mogelijke" reactie.

Goed, dat gezegd hebbende, kunnen we verder op de inhoud. Indien je de voorbeelden zowel niet als een menselijke reactie ziet als een ontkenning, kan je de vergelijking net zo goed schrappen, want die zegt dan verder niets. Gelukkig geef je zelf een voorbeeld, waar ik aan toe kan voegen, dat als iemand er zwaar van overtuigd is niet knap te zijn en je een compliment maakt over het uiterlijk, je waarschijnlijk al of niet verbaal voor een leugenaar of bedrieger wordt uitgemaakt. Dit is overigens wetenschappelijk aangetoond door Maturana en Varela, met de autopoiese theorie.

 

Je maakt een onderscheid tussen kritiek en bevestiging. Je zegt daarbij dat je waarschijnlijk bij bevestiging een dankjewel zal ontvangen en bij kritiek een bevestiging met een verklaring, verdediging, ontkenning of nog iets anders. Je geeft er andere woorden aan, maar zegt eigenlijk hetzelfde. Ik doelde natuurlijk op (opbouwende) kritiek, want de sociale beleefdheden uitwisseling, die overigens wel heel boeiend is, heeft niet zoveel van doen met nieuwe informatie, maar stoelt juist op bevestiging. "Ik vind jou aardig, zullen we vrienden zijn".

 

Ik zal de voorbeelden nog nader toelichten.

1) Als er ergens een kerncentrale ontploft, is de eerste gedachte bij veel mensen dat dit zeer ernstige radioactieve straling oplevert. De exploitant zegt dat dit niet zo, in ieder geval veel minder, is. Je kan hierbij de vraag stellen of dit een ontkenning is en of het wel een mens is die dit zegt. Mijn antwoord is ja, er moet toch iemand zijn die het bedacht en gezegd heeft en ja, in mijn idee valt dit wel onder ontkenning (van zeer ernstige radioactieve straling). Bagatelliseren valt in mijn beleving ook onder ontkennen (van de ernst van de zaak).

 

2) Als er een toestand is in de financiële wereld, en de berichten daarover zijn tegenstrijdig, variërend van "het gaat alweer iets beter" tot "Amerikaanse bank heeft miljardensteun nodig". Dan denk ik dat er ergens iets niet klopt. De miljardensteun is feitelijk (6miljard euro), hoeveel het beter gaat is veel minder feitelijk(of je moet inflatiecijfers, de stand van de dollar en de beurskoersen als representatieve graadmeter zien, maar ik dacht dat het daar ook nog niet zo best mee ging). Je zou dan kunnen gaan denken dat we in een economische crisis zitten en dat er mensen zijn die dat ontkennen, om wat voor reden dan ook. Het zijn ook in dit geval mensen die het bedenken, zeggen en opschrijven in persberichten. Je kan er over redetwisten of dat een reactie is, maar ik heb eerder al uiteengezet wat ik zie als het verschil tussen de spontane, impulsieve reactie en de weloverwogen, doordachte, rationele reactie.

 

Ter aanvulling ben ik er zwaar van overtuigd dat organisaties niet kunnen denken of handelen. Organisaties worden namelijk gevormd door mensen, die er invulling aan geven. Zonder mensen geen organisatie. Daarmee is alles wat een organisatie doet, denkt of naar buiten brengt, een (re)actie van mensen. Zo heb ik nog nooit een rechtspersoon (bv,nv) gesproken, maar enkel een persoon die er werkzaam is.

Ook kan je stellen dat de bewering in beide voorbeelden nooit is gedaan en er dus geen sprake kan zijn van een reactie op de bewering. Indien dat het geval is (re)ageren deze mensen op niets en komen de beweringen die zij doen zomaar op. Dat zou wel heel erg onwaarschijnlijk zijn, waardoor ik eerder denk dat het zich handelt om een (vermeende) publieke opinie, waar op ge(re)ageerd wordt.

 

Wel John, zo heb je me nog aardig uit m'n tent weten te lokken ;) Dank Je! Houd me lekker scherp.

 

[John B]

Gelukkig geef je zelf een voorbeeld, waar ik aan toe kan voegen, dat als iemand er zwaar van overtuigd is niet knap te zijn en je een compliment maakt over het uiterlijk, je waarschijnlijk al of niet verbaal voor een leugenaar of bedrieger wordt uitgemaakt. Dit is overigens wetenschappelijk aangetoond door Maturana en Varela, met de autopoiese theorie.

Wikipedia: De termen autopoiese en zelf-organisatie hebben in de biologie onder andere te maken met het feit dat, wanneer onder de juiste omstandigheden alle componenten van een biologisch systeem aanwezig zijn, dat biologisch systeem 'vanzelf' wordt gevormd en zichzelf in stand kan houden. Het is bijvoorbeeld aangetoond dat, wanneer alle componenten van een virus in oplossing worden gebracht, er vanzelf complete en volledig functionele virusdeeltjes ontstaan.

 

Sorry, maar ik zie het verband niet. Wat mis ik?

 

 

Je maakt een onderscheid tussen kritiek en bevestiging. Je zegt daarbij dat je waarschijnlijk bij bevestiging een dankjewel zal ontvangen en bij kritiek een bevestiging met een verklaring, verdediging, ontkenning of nog iets anders.

Nee hoor, ik gaf gewoon een voorbeeld om te laten zien dat afhankelijk van de context en de "actie" een bepaalde "reactie" het meest voorspelbaar zal zijn. En dat hoeft dan niet per se een ontkenning te zijn.

 

 

Als er ergens een kerncentrale ontploft, is de eerste gedachte bij veel mensen dat dit zeer ernstige radioactieve straling oplevert.

Dat snap ik dan niet in relatie tot je stelling. Want als de meest voorspelbare menselijke reactie "ontkenning" is, waarom is de eerste gedachte dan niet "het zal wel meevallen" of "ze zullen het wel onder controle hebben"?

 

Ik denk dat de exploitant van de kerncentrale dezelfde "menselijke reactie" heeft als ieder ander en dat geldt ook voor de bankiers. Het zou me niets verbazen als ze - gelijktjdig met hun melding dat het allemaal wel meevalt - hun familie en vrienden hebben aangeraden om tijdelijk maar even te verhuizen c.q. hun geld van bepaalde banken te halen dan wel hun aandelen te verkopen. Doet me ook weer denken aan een bepaalde beursgang in 2000, waarbij de publieke reactie van sommige grootaandeelhouders een heel andere was dan de persoonlijke.

 

Natuurlijk worden beide reacties uiteindelijk verwoord door een mens, maar dat maakt het in mijn optiek nog geen "menselijke reactie".

[Henk de Greef]

John,

 

Het wordt nu wel heel erg een "definitie van begrippen" verhaal. Dat voegt aan de inhoud niet veel meer toe. Dat je de studie van Maturana en Varela niet kan volgen begrijp ik, want het is maar een zeer summiere beschrijving op de wiki. Het voert echter te ver om dat hier helemaal uiteen te zetten. Maar zelforgnisatie betekent in hun woorden het in stand houden van het zelf, de eigen soort, het systeem. Zij hebben hiermee aangetoond dat reacties van organismen niet rationeel worden genomen, maar zijn voorgeprogrammeerd in het systeem. Alles daarin is gericht op behoud van het zelf (Overleven van de definitie van zelf = zelfbeeld).

 

Voor heel veel van deze zaken is geen verklaring. De waarom vraag beantwoorden, zou een oefening zijn in het logisch verklaren van iets dat niet per definitie logisch is. Het antwoord is dan ook; Ik weet het niet, maar ik (en ik ben gelukkig niet helemaal aleen) zie dat het zo lijkt te zijn. Waarneming dus.Maar nogmaals, als jij het niet ziet, dan is dat zo.

 

Tot slot, als de bankiers andere berichtgeving naar buiten brengen dan (wat ze familie en vrienden adviseren) hun eigen idee, is dat een manifestatie van berekenend gedrag, die aantoont dat ze het zelf ook niet geloven. Ze maken enkel gebruik van het gegeven, dat mensen nu eenmaal graag worden gerustgesteld (bedreiging ontkennen). We noemen dat een leugentje om bestwil. Die bestwil is in dit geval de financiële markt, die deel uitmaakt van het eigen systeem (daar eet hij van). Het wordt dan een ontkenning om zelfbehoud. Maargoed ook hier alweer een heleboel gespeculeer over een simpele stelling, die je kan geloven of niet.

 

Groet,

Henk